OlsztyńskieTramwaje.pl

110 lat temu, w połowie grudnia 1907 roku, w Olsztynie ruszyła komunikacja miejska. Pierwszym jej środkiem był oczywiście tramwaj. Przypomnijmy pokrótce, jak to z tym startem było i dlaczego piszemy o „połowie grudnia”, nie podając konkretnej daty.

Pocztówka przedstawiająca tramwaje przed Wysoką Bramą

Kiedy 16 maja 1881 roku w Berlinie Werner von Siemens uruchamiał pierwszą linię tramwaju elektrycznego własnej konstrukcji, Olsztyn nie mógł nawet o takim rozwiązaniu pomarzyć z prostego powodu – braku miejskiej elektrowni. I choć pomysł jej budowy pojawiał się w ostatnich dekadach XIX wieku, to zrealizowany został dopiero w nowym, dwudziestym stuleciu. Tramwaje elektryczne szybko zdobywały europejskie miasta, docierając też w okolice Olsztyna. W stolicy Prus Wschodnich – Królewcu i w oddalonym od grodu nad Łyną zaledwie o 100 kilometrów Elblągu pojawiły się w 1895 roku, w kolejnych latach następne miasta ówczesnej prowincji Ostpreußen sięgały po ten środek komunikacji – Tylża w 1901, a Kłajpeda w 1904 roku. Gdy w Olsztynie zdecydowano o budowie elektrowni wodnej u zbiegu Łyny i Wadąga, mającej zapewnić miastu energię elektryczną, zapadła decyzja, by jednocześnie ten prąd mądrze wykorzystać, uruchamiając sieć tramwajową. Ostatecznie zdecydowała o tym rada miejska 17 lipca 1906 roku w dwóch głosowaniach – budowę elektrowni poparto jednogłośnie, powstaniu sieci tramwajowej sprzeciwiło się sześciu radnych, którzy na szczęście byli w mniejszości.

Tramwaj przed budynkiem Dworca Głównego

Co ciekawe, już cztery dni później do magistratu trafił list mieszkańców i przedsiębiorców – jak wówczas mówiono: kupców – ze Starego Miasta, którzy przekonywali rajców do poprowadzenia linii od mostu św. Jana Nepomucena przez ulicę Prostą, wschodnią stroną Rynku (dzisiejsza ul. Stare Miasto) i ulicą Górną (dziś ul. Staromiejska) do Wysokiej Bramy zamiast przez ulicę Krzywą (dziś ul. Kołłątaja), zachodnią stroną Rynku i bezimienną ulicą przy kościele ewangelickim (dziś ul. Gazety Olsztyńskiej) do Targu Rybnego i Wysokiej Bramy. Argumentowano, że ta pierwsza trasa to główny ciąg handlowy Starego Miasta, którym porusza się najwięcej ludzi, więc zasadne jest tamtędy poprowadzić tramwaj. Jak widać, już ponad wiek temu niektórzy rozumieli, że tramwaj pod domem czy sklepem to zaleta i zysk. Komisja ds. elektryfikacji z argumentacją się zgodziła i 20 grudnia 1906 ostatecznie ustalono trasy dwóch linii tramwajowych Olsztyna. Linia 1 zaczynała swój bieg przy Dworcu Głównym , a następnie biegła ulicami: Dworcową (dziś Partyzantów), Cesarską (Dąbrowszczaków), Klebarską (al. Piłsudskiego), Górnym Przedmieściem (11 Listopada), Górną (Staromiejska), Rynkiem (Stare Miasto), Prostą i Warszawską (Mochnackiego) na Koński Rynek (pl. Roosevelta). Linia 2 rozpoczynała trasę przy dzisiejszym placu Jana Pawła II, wówczas – jeszcze przed budową nowego ratusza – bez nazwy, i jechała ulicami: Gutsztacką (1 Maja), Dworcową (Partyzantów), przez wiadukt nad torami kolejowymi i dalej Królewską (al. Wojska Polskiego) aż do Jakubowa. Trasa linii 1 liczyła 2,32 km, linii 2 – 2,36 km. Na każdej z nich znajdowały się po trzy mijanki.

Tramwaj na ulicy Górnej (dziś Staromiejskiej) – widok z Wysokiej Bramy

Prace przy budowie wąskotorowej (1000 mm) linii ruszyły wiosną 1907 roku i trwały stosunkowo krótko, bo już 28 listopada tegoż roku odbyła się pierwsza jazda próbna tramwaju. Wagon produkcji Waggon und Maschinenfabrik A.G. vorm. Busch z Budziszyna (Olsztyn kupił na początek z łużyckiej fabryki 6 wagonów motorowych i 2 doczepy) przejechał trasę linii 2 spod dzisiejszego ratusza do Jakubowa. Niewiele później przyszła pora na oficjalne uruchomienie sieci tramwajowej. W sobotę 14 grudnia 1907 zainaugurowano olsztyńską komunikację miejską. Miejscy oficjele z zaproszonymi gośćmi przejechali się trasą linii 1 z Dworca Głównego na Rynek. Dalej pojechać się nie dało, bo przed startem nie zdążono dostarczyć zwrotnicy i tam tymczasowo kończyła się trasa (na Koński Rynek tramwaj dojechał dopiero 19 kwietnia 1908 roku). Tego samego dnia za darmo tramwajami mogli przejechać się także mieszkańcy Olsztyna i wszyscy inni chętni.

Do tej pory jako datę uruchomienia olsztyńskich tramwajów najczęściej podawano niedzielę 15 grudnia 1907 roku, co jest częściowo prawdą, bo tego dnia rozpoczęło się regularne ich kursowanie. Żółte wozy zaczęły wozić pasażerów jednocześnie na obu liniach. Zadziwiająco wysoka – zwłaszcza jak na linię jednotorową z mijankami – była częstotliwość kursowania tramwajów. Na linii 1 trzeba było na nie czekać najwyżej 7,5 minuty, na linii 2 – kwadrans. Dla porównania: dziś tramwajowa „jedynka” co 7,5 minuty kursuje tylko w godzinach szczytu (poza nim co kwadrans), a „dwójka” identycznie jak 110 lat temu – co 15 minut. Bilety były jednorazowe, bez prawa przesiadki, a zapłacić trzeba było za nie 10 fenigów. Nie było jednorazowych biletów ulgowych, formą zniżki była możliwość zakupu przez uczniów biletów miesięcznych za 3 marki lub dwutygodniowych za 1,5 marki.

Tramwaj na moście św. Jana Nepomucena

Od dnia startu do likwidacji, która nastąpiła 20 listopada 1965 roku, olsztyńska sieć tramwajowa została rozbudowana tylko dwa razy. Ponieważ ostatni odcinek linii 1 między mostem św. Jana Nepomucena a Końskim Rynkiem nie cieszył się zbytnim powodzeniem, na posiedzeniu rady miejskiej 9 stycznia 1909 roku zdecydowano zmienić krańcówkę i poprowadzić torowisko do przystanku kolejowego Olsztyn Przedmieście (Allenstein Vorstadt, dziś Olsztyn Zachodni). Tramwaj dojechał tam ulicą Libsztacką (Grunwaldzka), a nowy odcinek uruchomiono 9 grudnia 1909 roku. Choć tramwaje przestały tam kursować, torów na Koński Rynek nie demontowano, bo rozważano możliwość ich przedłużenia ulicą Jarocką (al. Niepodległości) do Szpitala Mariackiego (dziś Szpital Miejski). Po wspomnianej zmianie linia 1 liczyła 2,72 km, a łączna długość linii tramwajowych wynosiła 5,16 km. W czasie I wojny światowej, na przełomie lat 1914 i 1915 radni podjęli decyzję o kolejnej rozbudowie i to także od mostu św. Jana Nepomucena, skąd tory miały rozchodzić się we wszystkich kierunkach. Planowany odcinek o długości 1,07 km do lazaretu garnizonowego (dziś Szpital Uniwersytecki) przy ulicy Olsztyneckiej, a raczej – jak wówczas mówiono – Olsztynkowej (dziś to tzw. „stara” al. Warszawska) najprawdopodobniej jednak nie powstał – brak dowodów na jego funkcjonowanie. Druga rozbudowa, która doszła do skutku, także dotyczyła linii 1 – wraz z budową osiedla nad Jeziorem Długim tramwaj skierowano od dzisiejszego Dworca Zachodniego pod wiaduktem kolejowym i dalej Szosą Libsztacką (Bałtycka) do pierwszych zabudowań nowego osiedla (dzisiejsze skrzyżowanie Bałtyckiej z Jeziorną i al. Przyjaciół). Historykom nie udało się jak dotąd ustalić dokładnej daty uruchomienia nowego odcinka. Wiadomo jedynie, że najprawdopodobniej nastąpiło to w roku 1935. Tym samym długość trasy linii 1 wzrosła do 3,28 km, a olsztyńska sieć tramwajowa osiągnęła docelową – jak się później okazało – długość 5,72 km.

Pocztówka z 1908 roku przedstawiająca tramwaj na ulicy Królewskiej (dziś al. Wojska Polskiego) przy tunelu pod torami kolejowymi

Gdy tramwaje zlikwidowano 20 listopada 1965 roku chyba mało kto wierzył, że uda się ten środek transportu w Olsztynie reaktywować. Trwało to pół wieku, ale udało się przywrócić stolicy Warmii transport szynowy. Przy ponownym uruchomieniu tak się złożyło, że stało się ono możliwe w połowie grudnia 2015 roku. Początkowo celowano w 14 lub 15 grudnia, żeby wystartować dokładnie w pół wieku od likwidacji, ale ostatecznie zapadła decyzja, że lepiej nie robić tego w środku tygodnia, lecz w weekend. Najbliższym dniem wolnym od pracy była sobota 19 grudnia 2015 roku i tego dnia, po półgodzinnej uroczystości inauguracyjnej, dokładnie o 12:30 tramwaj linii 1 o numerze taborowym (bocznym) #3006 ruszył w pierwszy kurs, udając się do jarockiej krańcówki Kanta.

Wpis – siłą rzeczy dość skrótowy – oparty jest w dużej mierze na dwóch świetnych artykułach poświęconych początkom tramwajów i trolejbusów w Olsztynie autorstwa Rafała Bętkowskiego, historyka Olsztyna i kierownika olsztyńskiego Muzeum Nowoczesności. Zainteresowanych bogatszą wersją tej historii odsyłamy do wspomnianych artykułów, które zostały opublikowane w olsztyńskim czasopiśmie „Debata” w numerach 28 i 29, dostępnych bezpłatnie w wersji plików PDF – część I (nr 28 – artykuł na stronach 40-44) i część II (nr 29 – artykuł na stronach 40-44).